KÜRT GELENEKLERİNDE DÜĞÜN VE EVLİLİK

Kendine ait öngörüleri olan Kürt toplumsal yapısı, iktisadi ve politik anlamda kapalı bir yapıya sahiptir ancak bilindiği üzere her toplumda aile toplumsal bir kurumdur ve bunu oluşturmak için bir takım değerler ilişkisi mevcuttur. O nedenle bu konuyu incelerken iktisadi yapının belirleyici özelliğini esas olmak durumundayız. Bu anlamda Kürtler toplumsal değer ilişkisinde erkek egemen bir toplumun ürünü olduğu için belirleyici güç erkektir. Eş secimi yapılırken erkekler kadınlara nazaran daha iyi bir konumdalar. Evlilik aşka ve sevgiye dayalı olmasına rağmen görücü usulü daha belirgin bir özellik taşımaktadır. Karsı cinse olan aşk teması genellikle ikinci şahıslar aracılığı ile iletilir.

Bunun sebebi de burada ayıplama, utanma duygusu toplumsal yapının kendi özellikleri sonucu ortaya çıkması ve psikolojik çizgideki rolünün çok önemli olmasındandır. Bunun yanında bu aşk temasını pekiştirmek anlamında çiftler tarafından sevgiye dayalı şarkılar dile getirilerek, mendil verilecekte sevgi ilişkisi sunulmaktadır. Akraba evlilikleri mevcut ekonomik değerler ve toprak elde etme İhtiyacı sonucu çokça görülmektedir.

Evlilik olgusunu inceleyecek olursak nişan birbirini seven veya aileler tarafından birbirine yakıştırılan çiftin bir araya gelmesi için atılan ilk adım olmakla birlikte ayni zamanda evlilik hazırlığı içerisine giren resmi olmayan bir birliktelik biçimidir de…

Ayrıca Kürt gelenek yapısında söz kesme olayında vardır ki buda nişan da olduğu gibi çiftler için evliliğe atılan ilk adım olarak yorumlanmaktadır…

Kız istemede iki taraf vardır ve kendilerine uygun iç hukuk ilişkisi mevcuttur. Bu taraflardan biri olan erkek tarafı kız istemeye giderken belli hazırlıklar yapar. Hazırlıkların ilki yerel dilde Momi (davetiye) dağıtmaktır. Yazılım ilişkisi olmadığı için elma, seker gibi ürünler verilerek davet etme olayı gerçekleşir. İç hukuk gereği Momi (davetiye,elma,şeker) toplumun kendi özelliklerine göre , elit ve soy bağı olan kişilere elma, diğer aile bireylerine ise şeker dağıtılarak davet edilir..

Burada sosyo-ekonomik ve siyasi yapının kendine ait çelişkilerinin varlığı da gözlerden kaçmamaktadır… Taraflar kendi aralarında belirli bir gün belirleyerek Nişan töreni için hazırlanırlar. Yerel dilde Xwendi (düğüne çağrı edilen kişi) ve yeniden nişan merasimi için mahalli dilde Berbi (düğüne çağrı edilen bayan) ekseriyetle aile içinden veyahut yakın akraba arasından seçilen kişilerden oluşur.

Kürt toplumsal yapısının özelikleri itibari ile başlık alma ilişkisi de vardır… Toplumda kapalı sosyo-ekonomik imalat ilişkisi belirleyici olmasından kaynaklı başlık parası bir ekonomik değer olarak karsımıza çıkmaktadır. Bu arada bu özellik sonraki süreçlerde kapitalist imalat ilişkisinin gelişimi ile beraber kırılmaya uğramıştır.

Ancak başlık parası çağdaş toplum ilişkisinin ürünü olmayıp, geri sosyo-ekonomik yapının kaideleri içinde gelişmiştir. Para -meta ilişkisi varlığı görülmektedir. Para değişim aracıdır. Metanin ise kulanım ve değişim değeri vardır. Burada ehemmiyetli olan olguları toplumsal özellikleri itibarı ile irdelemektir. Sosyolojik değerler ilişkisinin kendine özgü özellikleri ile kendi içinde bir bütünsellik vardır. Bu anlamda olguları irdelerken kendi içinde ve çevresi ile olan çelişkili özeliklerini de ayrıca hesaba dahil etmeliyiz.

Baslık belirli bir para ve ziynet eşyası (altın) gibi değerler olarak belirlenir. Her iki taraftan da kız ve oğlan babası olmak üzere iki kişi bulunur.. Bazı durumlarda ikinci şahıslar nezrinde vekil tayin edilmektedir ki bunun da kendine has kuralları vardır. Örf ve adetlere uygun davranış biçimleri iç hukuku belirler. Dini motiflerin on plana çıktığı da görülmektedir tabi ki…baslık parası pazarlığında olduğu, neredeyse ilişkiler yumağı içinde gelişen davranışlar belli noktalarda tıkanıklık bile oluşturmaktadır..

Kız istemenin belli kuralları vardır. Görevlendirilen babalar arasında (Baba yerine vekil de tayin edilebilir) önce parasal bir değer belirlenir. Buna yerel dilde Qalınd (başlık parası) denilmektedir. Bir araya gelen toplulukta münazara yapılır. Burada kendi adabında espri dili kullanılır. Davet edilen bireyler de bu anlamda katkı sunarlar. Belirli bir zaman aralığından sonra taraflar bir anlaşmaya varırlar. Artık hısım akraba ilişkisi başlamıştır ve birbirlerini tebrik ederler. Ayrı olarak Allah’ın rızasını almak için inanç temelinde dualarda okunarak böylelikle Allah’ın buyruğu yerine getirilir ve buna ait Allah aşkına şerbet içilir. Bir tepsinin üzerine üzeri havlu yada örtü ile örtülen üç bardak şerbet baba veyahut vekil olan kişiye ayrı olarak Allah’ın buyruğunu kılan konumunda olan dini görevli kişiye ikram edilir.. Ancak Burada ehemmiyetli bir husus vardır: İkram edilen şerbet tepsisi üstüne belirli bir miktarda para birikilir. Allah rızası alma mananında bırakılan paranın iki veya üç kati başlık parası civarında indirime gidilir. Buna mahalli dilde Text denilmektedir.

Düğünün manası iki kişinin evliliklerini resmîleştirmek için yakınları ve etrafı ile yaptıkları kutlamalardır bu sekliyle çiftlerin birlikteliği ve doğacak çocukların yasal tabandahukuksal boyut kazandırmak hesabına da yapılır.

Düğün anane olarak çok daha önceki toplumlara dayanır başka bir deyişle daha yazı devlet imza kavramları yokken var olan bir gelenek olup son zamanlarda de devam etmektedir. Daha önceki toplumsal yapılardan faklı olarak evlilik çağdaş toplumun yasam biçiminde yeni açıklanmış ve hukuksal bir boyut kazanmıştır. Evlilikte nikâh olgusu vardır. Kapalı sosyo-ekonomik yapıya sahip olan toplumlarda ise inanç temeline dayalı imam nikâhı olmakla birlikte hali hazırda çağdaş toplumda inanç duygusuna dayalı nikâhta varlığını savunmaktadır. Nikâh en ilkel manası ile duyurmak duyuru etmektir. Kürt ananesel yapısında ayrı olarak ansızın fazla es ile evlilik ve Berdel (karşılıklı kişilerin evlilik için değişim olayı) evliliği vardır.

Kürt kültüründe düğün ananesi çok çeşitli ve renklidir. Bunlardan biri; Ruvi (düğün habercisi) erkek ailesi tarafından kızın ailesine gönderilir ancak Ruvi olarak seçilen kişinin (düğün habercisi ) atılgan ve uyanık olması gerekir. Ananeye göre Ruvi için espri mananında tuzak ve alay etme kurgusu uygulanır. Düğün hanesi yanlış tarif edilir. Hayvan ahırları gibi mekânlarda mapus edilir ve erkek tarafından Xelat (Armağan) karşılığı ile karsı tarafa verilmektedir. Çok istikametli espri kültürünün mevcudiyetinin yanı sıra erkek tarafına üstünlük sağlamak manasında bir mesajda sunulmaktadır.

Düğün öncesi erkek tarafından yola koyulan düğün kervanı belirli bir güzergâh dahilinde atlı olarak hareket eder. Ancak bu kervanda kendine uygun gelenek anlamında bir işleyiş vardır. Kıla ismi verilen (Atlı kişiler; düğün evine müjde-haber verirler) kendi aralarında bir yarış düzenleyerek, birinci gelen kişi için hazırlanan kırmızı renkli Şama (puşi) atın boyuna bağlanır. Bu gelenek toplumun kendi içinde kişinin ustun olması anlamını da taşımaktadır..

Yine buna bağlı olarak oynanan Cirit oyunu geleneği de vardır. At üzerinde oynanan bu oyunun kuralı iki gruptan oluşmasıdır.. Atlı kişiler ağaç dallarından hazırlanan ciritleri kendi gurubundan karsı guruba atmak için atını dörtnala süratli bir şekilde sürer, ciridini atarak kendi gurubuna geri döner. Bu oyunu yaparken attığı ciridin isabetli olmasına dikkat etmesi şartı vardır. Aynı şekilde diğer grupta buna ciritle karşılık verir. Buradaki amaç cirit darbesini almamaktır. Cirit oyunu zaman zaman düğün olmadan da oynanabildiği gibi genellikle düğün törenlerinde oynanmaktadır..

Kökleri eskiye dayanan ve her toplumsal yapıda olan misafir geleneği Kurt toplumunda da vardır ve Kürtler misafirperverlik yönleriyle de diğer toplumlar tarafından özelikle bilinirler. Düğün törenlerinde gelen konuklar en iyi şekilde ağırlanırlar…Müzik ve enstrüman olarak ise davul – zurna kullanılmaktadır düğünlerde..

Yerel dilde yare, çepki,tezirme,delilo,semamé,kipki,qilki,meymané vb.isimleri olan folklorik çok çeşitli oyunlarıyla kendi içinde toplumun ruhsal ve sosyal yaşamının zenginliklerinin birer yansıması olmuştur..

Evden çıkarılmadan önce genellikle erkek kardeş tarafından(Aile bireyleri içinden görevlendirilen herhangi bir kişi de olabilir) gelinin beline bağlanan kemer de yine Kürt düğün geleneği içindedir. Kapı tutma geleneğini de unutmamak gerek bu arada. Gelinin alınması anında kız tarafından biri kapıyı açmakta zorluk çıkarır burada amacı yerel dilde Xelat (hediye) ile ödüllenmek istemesidir. Gelinin ati ( zaman içerisinde at yerini arabaya bırakmıştır) gelin evden çıkmadan önce kırmızı sari yeşil renklerden oluşan Sama (puşi)ile süslenilir.. Bakır metalden yapılan kazan ters çevrilerek bir tahta kasık oyuk tarafı kazana gelecek şekilde bırakılır. Gelin atına binerken bunu bir basamak gibi kullanmaktadır.. Gelinin, iyi ve sıhhatli çocuklar dünyaya getirmesi emeli ile oradaki tahta kasığın kırılması gerekmektedir…Buna benzer başka ananeler de vardır..

Düğün kervanının geldiği istikameti değiştirmesi şarttır; ikinci bir rota ile araya dağ konularak güvey evine dönülmelidir. Buradaki temel inanç ise ilk doğan çocuğun erkek olması temennisi yatmaktadır. Düğün evinden güvey evine getirilmek üzere gelin tarafından hazırlanmış yastık atin üzerine birikilmiştir. Ananeye göre yastığı ilk alan kişi güveye götürmek üzere hareket eder ve yastığı kimseye kaptırmadan güveye ulaştırmak gibi bir sorumluluk taşımaktadır ayni zamanda çünkü ananeye göre yastığı güveye götüren kişigüveyden Xelat ( armağan) alacaktır..

Güveyin evine varan düğün alayı büyük heyecan ile karşılanır. Ananelere göre güvey, güveyin musahibi (kan kardeşi) şoşmani ( sağdıcı) kendisine bu mutlu gününde eşlik etmek üzere beraber düğün alayı gelene kadar yakın bir komsu evinde ağırlanmaktadırlar. Topluma karşı saygıyı ifade eder bir anlamda musahip ile sağdıç ağızlarını bir mendil ile örterler…

Atıyla damın ( güveyin evinin çatısı) önüne kazançlan gelinin başına güvey ve musahibi tarafından yüksek bir yerden elma atılır. Burada işlenen tema ise hoş geldin temasıdır ve ilk dokunuşu bir nesne ile yapmaktadır. Güvey bu törenden sonra konuk kaldığı haneye geri döner. Bundan sonrasında artık çiftlerin buluşması davul ve zurna eşliğinde Halay çekilerek yapılır. Güvey konuk kaldığı yerden alınarak gelinle buluşturulur.

İki ciftin buluşma sahnesi evin bir bölümünde Perikte (Bir bez ile ayrılan bölüm) gerçekleştirilir… Çiftler ellerini tokuşturarak hayata ilk adımlarını atmış olurlar. Ruh ve bedenin ilk adimi alışmak mananında dile getirmek doğru bir yaklaşım olacaktır… Bu kapsamda gelin başı kırk gün boyu taşıyacağı kırmızı bir pusu ile bağlanır ve bu kırk günlük zaman diliminde dışarı çıkmayarak saygının ve toplumun anane özelliklerinde on tasarıya çıktığını ispat eder. Ancak çağdaş toplum ilişkisinde toplulukların bu ananesel özelliklerinde kırılmalar oluşmuştur. Bu bağlamda anaparanın küresel bir nitelik kazanması neticesinde geliştirilen tek kültürlülük toplumsal yapılarda tasfiye rolü üstelenmiş vaziyettedir…Yeniden buna bağlı olarak toplumun tüketim alışkanlığı ve sosyal yasam ilişkisi yeni boyut kazanmıştır. Bilinen gerçek ise şudur. Mevcut değişim ilişkisi toplulukların istemidışında gelişmektedir..